Lang niet iedereen weet dat achter het vrolijke Gay Pride Amsterdam een lange geschiedenis schuilgaat. De homobeweging is niet zomaar op het punt gekomen waar we nu zijn, gewoon trouwen, niet ontslagen worden en lekker meedoen op de televisie.
Pride Amsterdam, de botentocht, is later pas de functie van de oorspronkelijke Gay Pride gaan overnemen. Natuurlijk weten we allemaal dat Gay Pride is ontstaan in New York, op 28 juni 1969, toen de Amerikaanse LGBT-community voor het eerst openlijk in verzet kwam tegen de onderdrukking. In de Stonewall bar, een oude bar die door de Genovese-mafia gerund werd, kon je ondanks alles samen dansen, als enige in New York. Op de avond na de begrafenis van gay-icoon Judy Garland was er weer eens een politieinval toen de vlam in de pan sloeg. Onder aanvoering van de travestieten begon men met glazen en flessen naar de agenten te gooien, en het liep zo uit de hand dat de ME er aan te pas moest komen. Maar het was te laat: de geest was uit de fles en vanuit heel New York kwamen de mensen om mee te doen, en er waren bijna doden gevallen. Drie dagen van gewelddadige rellen maakten iedereen klaar voor de stijd. Het waren immers nog net de sixties: de zwarte burgerrechtenbeweging, de hippies en de feministes waren al jaren met succes bezig de maatschappij te veranderen. En, vooral in Amerika, was men laat: de zwarte emancipatie was al veel eerder op gang gekomen, al in de vijftiger jaren. Cynisch zou je kunnen zeggen dat de gays en lesbo’s nog net op tijd waren om mee te doen de sixties-modernisering. Een andere verklaring voor het late tijdstip is dat de LGBT’s het actievoeren eerst moesten leren: velen kwamen uit de burgerrechtenbeweging en het feminisme en hadden daar begrepen dat actievoeren wel degelijk loont.
Gay Pride zelf ontstond doordat de homobeweging in de VS, die qua omvang explodeerde vanaf 1969, al snel na de rellen bedacht dat men net als andere groepen (de Ieren, de Portoricanen en de Afro-Americans) een march in New York moest gaan houden. Die marches gaan over Fifth Avenue vanaf Central Park zuidwaarts. De eerste keer, in 1970 dus, was het nog veel gedoe met het stadsbestuur maar al direct was het iedereen duidelijk dat het menens was en dat de gemeente het niet meer tegen kon houden. De rellen hadden hun effect gehad. Ook internationaal had iedereen het begrepen: weliswaar een paar jaar later hadden ook de Europeanen hun Prides. In Duitsland bijvoorbeeld zijn de evenementen keurig over de zomer verdeeld, zodat iedereen overal heen kan.
In Nederland verliep de ontwikkeling veel geleidelijker. Schrorer begon in 1912 en direct na de oorlog (1947) werd de Shakespeare Club opgericht, de voorloper van het COC, en men werd na harde confrontaties door de politie met rust gelaten. Het COC opened in 1952 de roemruchte dancing DOK, aan de Singel, die na interne problemen zelfstandig werd. In 1955 begon het COC overnieuw met de al even roemruchte Schakel. Velen konden de weg tussen beide lokaties met de ogen dicht (of dronken) zonder problemen afleggen. In de zestiger jaren ging het snel: in 1963 deed schrijver Gerard Reve als eerste zijn coming out op de tv (in zwart-wit nog), in 1964 opende de Amstel taveerne en als je douche kapot was dan kon je naar sauna Thermos. De ruigpoten konden vanaf 1965 in leerbar Argos terecht. Al die jaren was er al het Mandje, een café op de Zeedijk dat al van voor de oorlog stamde, van de legendarische motorpot Bet van Beeren.
Qua Gay Pride moest Nederland tot 1978 geduld hebben; toen pas kwam de Roze Zaterdag, de Nederlandse benaming. Die zat net als New York op de laatste zaterdag van juni. Omdat men niet ieder jaar in Amsterdam wilde zitten ging het evenement na de eerste keer op tournee door het land. Berucht was de versie in Amersfoort in 1982: de jeugd van de Veluwe was met honkbalknuppels aangereisd om eens flink te keer te gaan, en ‘we’ moesten onder politiebegeleiding van het plein naar de feestlocatie, om door de bevolking uitgejouwd te worden. Dat de crisis in de jaren daarna nog veel erger zou worden konden we toen nog niet bevroeden. Diezelfde crisis, hoe cynisch ook, zorgde er wel voor dat het bestaan van de homobeweging niet meer ontkend kon worden. Er stapten ook erg veel vrijwilligers over van de homobeweging naar de AIDS-hulpverlening.
De homobeweging is eigenlijk een Duitse uitvinding. De eerste activist ooit was Karl Heinrich Ulrichs, een jurist die in 1867 (let op, niet 1967) een toespraak hield op het Duitse juristencongres in München. Hij protesteerde tegen de dreigende invoering van anti-homowetgeving in Beieren. Algemeen wordt dit als de eerste LGBT-actie ooit gezien. Ulrichs bleef een eenling; hij publiceerde maar vond geen medestanders. Hij ging naar het Italiaanse L’Aquila en werd daar begraven. De locale beweging ArciGay herdenkt hem ieder jaar.
Een echte beweging ontstond in 1897 toen seksuoloog en filosoof Magnus Hirschfeld het Wetenschappelijk-Humanitair Comitee oprichtte, de eerste homo-organisatie ter wereld. Hij wist onder andere een petitie te organiseren waarin 5000 ondertekenaars, waaronder Albert Einstein en Hermann Hesse, protesteerden tegen de beruchte paragraaf 175, waarmee in Duitsland homoseksualiteit strafbaar was gesteld. Deze paragraaf zou pas na de Duitse eenheid afgeschaft worden. Ironisch is dan dat Duitsland als enig groot (en modern) Europees land nog steeds geen homohuwelijk heeft. Hirschfeld schreef ook uitgebreid over Ulrichs. Een zekere Henry Gerber, die in het Amerikaanse leger werkte en uitgezonden was naar Europa (in de nasleep van de eerste wereldoorlog) nam de ideeën van Hirschfeld mee naar Amerika en richtte de Society for Human Rights op, rond 1924 al. Deze bestond niet lang. Maar hieruit kwam wel een andere organisatie voor, de Mattachine Society, vanaf 1950.
Gezien deze geschiedenis is Pride Amsterdam dus nog maar een jonkie, want pas in 1996 gestart. In Amsterdam keek men met enige jaloezie naar de grote gay-evenementen die in heel Europa gehouden werden, en wilde meedoen. Niet eind juni, dat is dubbelop, maar begin augustus: de toeristen zijn er en de Nederlanders hebben ook nog vakantie. En natuurlijk ga je dan op het water: kenmerkend voor Amsterdam en uniek voor een gay optocht. Het heette eerst nog Canal Parade en was direct een groot succes. De eerste jaren wilde men vooral feesten: veel travo’s met harde muziek en blote dans. Nou ja, bloot, de zwembroek bleef aan. Menig respectabele burger meende daarin toch nog een provocatie te kunnen ontdekken. Echter, na een paar jaar zagen velen dat je met dit evenement meer kon doen. Met name in de serieuze media was men op het feesten uitgekeken en werd er steeds vaker gevraagd ‘of er nog iets inhoudelijks gedaan werd’. De opzet werd aangepast: themaboten als een Marokkaanse of Arabische boot werden belangrijker en kregen veel media-aandacht. Ook veel bedrijven en organisaties zagen de PR-waarde. Anderen waren langzamer: bijvoorbeeld Defensie, waar men de eerste keren nog niet in uniform mocht meevaren. Alleen al daaraan zie je de noodzaak. De naam veranderde mee: het heette eerst Canal Parade, toen Amsterdam Pride, Gay Pride en nu Pride. Gelukkig bestaat de Roze Zaterdag (eind juni) nog steeds, maar vooral als een stimulans voor de beweging in de betreffende stad en regio en minder als landelijk evenement. In 2019 deden Venlo en Krefeld het samen. Pride is recent opnieuw veranderd: men zag dat (vooral in de beeldvorming) het accent te veel op het commerciële karakter kwam te liggen, terwijl juist die grote partijen de rekeningen betaalden. De voorrang bij de verdeling van de plaatsen in de tocht is nu anders: sponsors die een themaboot willen steunen krijgen voorrang.
Reden om een groot (en dus duur) evenement te willen in plaats van een kleiner, onder-ons versie (op zich ook waardevol) is dat een groot evenement veel meer publiciteit genereert en dat je dus meer mensen bereikt: vooral moeilijk te benaderen groepen als jongeren en LHBTI-ers in etnische en religieuze minderheden. Deze discussie speelt overal: in New York, en ook Berlijn zijn er jarenlang twee demo’s geweest.
Gay Pride functioneert nog steeds geweldig als breekpunt in sociale verandering, bijvoorbeeld in Oost-Europa. Een van de toegangseisen voor de Europese Unie is een door de politie beschermde Pride, en dat wordt ook echt hard gespeeld; met name Servië moest tandenknarsend toegeven. Het is regelmatig gebeurd dat men stoer de LGBT’s ging arresteren en dan bleek er opeens een Europarlementslid tussen te zitten; niet handig. Ook bijvoorbeeld Turkije genereert veel negatieve aandacht door steeds Pride te verbieden. Taiwan heeft het al jaren, maar ook een land als Myanmar probeert het voorzichtig.
Zelfs nu, in het modern Nederland blijft Pride nodig: bijvoorbeeld toen in 2018 bleek dat van alle sportorganisaties er maar eentje, de roeibond, gekomen was. De andere 72 bonden ontbraken.
Onderstaand vind je een beknopte tijdlijn van de homobeweging.
———————————————————————————————————————————————————————————————————————
1867 (let op: 18, niet 19)
Toespraak Karl Heinrich Ulrichs, eerste gay-actie ooit (Munchen)
1897
Berlijn: oprichting eerste homobeweging ter wereld, het Wetenschappelijk-Humanitair Comitee op, door Magnus Hirschfeld.
1911
Artikel 248bis komt in het Wetboek van Strafrecht. In dit artikel werden alle seksuele contacten tussen meerderjarigen en minderjarigen van hetzelfde geslacht tussen 16 en 21 jaar strafbaar gesteld.
1912
Oprichting Nederlandse Afdeeling van het Wissenschaftlich Humanitäre Komitee door jhr. Jacob Anton Schorer e.a., met als doel het geven van voorlichting over homoseksualiteit en afschaffing van het discriminerende artikel 248bis van het Wetboek van Strafrecht. Na WO I verzelfstandigd tot het Nederlandsch Wetenschappelijk Humanitair Komitee (NWHK)
1927
Cafe ’t Mandje Bet van Beeren opent op de Amsterdamse Zeedijk, waarschijnlijk het eerste homocafe ter wereld. Blijft open gedurende de oorlog.
1947
Oprichting Shakespeareclub.
1949
Wijziging naam Shakespeareclub in Cultuur- en Ontspanningscentrum (C.O.C.) met als verenigingsblad Vriendschap.
1950
Oprichting Mattachine Society (Los Angeles) en Daughters of Bilitis (San Francisco).
1952
Opening De Odeon Kelder (DOK) aan de Singel in Amsterdam, als sociëteit van het C.O.C. Na ruzie ging het DOK los van het COC verder.
1955
Opening bar-dancing De Schakel van het COC aan de Korte Leidsedwarsstraat. Bestond tot 1978.
1963
Schrijver Gerard Reve is de eerste die op tv zijn coming out heeft.
1964
Amstel Taveerne en sauna Thermos openen.
1965
Leerbar Argos opent.
1966
Vroeg gay-protest in de VS. De Mattachine Society organiseert een Sip-In in de Julius bar: men verklaart openlijk gay te zijn en wil daarna iets drinken. Volgens de toen geldende drankwetgeving wordt het geweigerd. Men brengt het voor de rechter en die oordeelt dat de Liquor Authority niet het recht heeft de vrijheid van vergadering te blokkeren. Er waren meer acties voorafgaand aan Stonewall.
1969
Eerste homodemonstratie op het Binnenhof in Den Haag tegen artikel 248bis, op 21 januari. Albert Mol doet zijn coming out in het praatprogramma van Koos Postema.
1969
New York, 28 juni: de Stonewall rellen, de geboorte van de moderne homobeweging.
1971
Afschaffing art. 248bis van het Wetboek van Strafrecht.
1977
Miami Nightmare in het Amsterdamse Concertgebouw, een benefietfeest tegen de kruistocht van Anita Bryant in de V.S. tegen homo’s en lesbo’s.
1978
Eerste Roze Zaterdag in Nederland, Amsterdam.
1979
Eerste Gay Pride in Duitsland: Bremen en Berlijn.
1982
Roze Zaterdag in Amersfoort wordt ontsierd door een gewelddadige confrontatie met heterojongeren.
1982
AIDS crisis begint.
1985
Rock Hudson overlijdt aan aids, onder enorme mediabelangstelling.
1987
Realisatie Homomonument.
1992
Drie jaar na de Wende schaft Helmut Kohl de discriminerende paragraaf 175 af, de Duitse versie van par. 248. In de DDR was deze al eerder komen te vervallen.
1994
Invoering Wet Gelijke Behandeling.
1996
Eerste Canal Pride in Amsterdam.
1998
Gay Games in Amsterdam. Groot succes maar financieel een debacle. Gemeente Amsterdam draait voor het verlies op (ca. 5 miljoen).
Invoering partnerregistratie.
2001
Invoering homohuwelijk.
Lees meer over New York op http://en.wikipedia.org/wiki/Stonewall_riots.
Dit artikel is eerder geplaatst, de huidige versie is geactualiseerd.
Door: Paul Roggema
